भाषेचे प्रयोग व त्याचे प्रकार (Voice And Its Types)
स्पर्धा परीक्षेची तयारी करताना मराठी व्याकरणातील भाषेचे प्रयोग व प्रकार यांचा या घटकावर विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांची संख्या किमान तीन ते चार असते. भाषेचे प्रयोग व प्रकार अभ्यासताना खालील महत्वाच्या घटकांचा त्यात समावेश असणे आवश्यक असते. मराठी व्याकरणात वाक्यातील कर्ता, कर्म, व क्रियापद यांच्या एकमेकांमधील परस्पर संबंधाला भाषेचे प्रयोग असे म्हणतात.
- प्रयोग – वाक्याचे महत्वाचे घटक तीन आहेत. कर्ता, कर्म व क्रियापद, क्रिया करणारा कर्ता, ज्याच्यावर क्रिया घडते ते कर्म.कर्ता व कर्म ह्यांचा क्रियापदाशी संबंध असतोच. हा संबंध कर्ता किंवा कर्म यांच्या लिंग, वचन, पुरूष ह्या संदर्भात असतो.
- क्रियापदाचे कार्त्याशी किंवा कर्माशी येणारा संबंध म्हणजेच प्रयोग होय.
मुख्य भाषेचे प्रयोग व प्रकार तीन आहेत :
- कर्तरी प्रयोग
- कर्मणी प्रयोग
- भावे प्रयोग
१. कर्तरी प्रयोग :
- अ) कर्तरी प्रयोगात कत्त्याची विभक्ती प्रथमा असते.
- ब) कर्माची विभक्ती द्वितीया असते.
- क) कर्त्याच्या लिंग, वचनाप्रमाणे क्रियापद बदलते.
कर्तरी प्रयोगाचे दोन प्रकार : अ) सकर्मक कर्तरी ब) अकर्मक कर्तरी
अ) सकर्मक कर्तरी प्रयोग –
- कर्तरी प्रयोगात जर कर्म असेल तर तो सकर्मक कर्तरी प्रयोग होय.कर्त्याच्या लिंग प्रमाणे क्रियापद बदलते.
उदा :
- अनिल पुस्तक वाचतो.
- संगीता पुस्तक वाचते.
- कर्त्याच्या वचनाप्रमाणे क्रियापद बदलते.
उदा :
- मुलगा चित्र काढतो.
- मुले चित्र काढतात.
ब) अकर्मक कर्तरी प्रयोग –
- कर्तरी प्रयोगात कर्म नसेल तर तो अकर्मक कर्तरी प्रयोग
उदा :
- राणी हसते.
- पार्वती झोपते. (कर्म नाही)
२. कर्मणी प्रयोग :
- कर्माचे जे लिंग, वचन तेच लिंग, वचन क्रियापदाचे असते. अशा रचनेस कर्मणी प्रयोग म्हणतात. कर्म प्रथमात असते. कर्माप्रमाणे क्रियापद चालते. कर्त्याची विभक्ती तृतीया असते.
उदा :
- अ) सतीशने पेरू खाल्ला.
- ब) संगीताने सफरचंद खाल्ले.
- क) अजयने काकडी खाल्ली.
( कर्माच्या लिंगबदलानुसार क्रियापद बदलते ).
उदा :
- सतीशने पेरू खाल्ला.
- संगीताने (तृतीया विभक्ती) सफरचंद (प्रथमा) खाल्ले. (लिंगबदल)
कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार पडतात.
- प्राचीन कर्मणी प्रयोग किंवा पुराण कर्मणी प्रयोग
- नवीन कर्मणी प्रयोग
- समापन कर्मणी प्रयोग
- शक्य कर्मणी प्रयोग
- प्रधान कर्ता कर्मणी प्रयोग
- नक्की वाचा :शब्दांच्या जाती,वाक्याचे प्रकार,संधी,समास
1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग किंवा पुराण कर्मणी प्रयोग :
- मराठी भाषेमध्ये आलेला हा प्रयोग मूळ संस्कृत कर्मणी प्रयोगापासून तयार झाला आहे तसेच या कर्मणी प्रयोगाच्या उदाहरणांमध्ये येणारी वाक्य हि संस्कृत मधील कवीरूपी आढळतात.
उदा :
- नळे इंद्रास असे बोलीले.
- जो – जो किजो परमार्थ लाहो.
2. नवीन कर्मणी प्रयोग :
- नवीन कर्मणी प्रयोगामध्ये इंग्रजी भाषेमधील Passive Voice प्रमाणे वाक्याची रचना आढळते. तसेच वाक्याच्या सुरवातीला कर्म येते व कर्त्या कडून त्याला प्रत्यय लागत असतात.
उदा :
- रावण रामाकडून मारला गेला.
- चोर पोलिसांकडून पकडला गेला.
3. समापण कर्मणी प्रयोग :
- मराठी भाषेमध्ये जेव्हा कर्मणी प्रयोगाच्या वाक्यातील क्रियापदाचा अर्थ क्रिया समाप्त झाल्यासारखा असतो तेव्हा त्यास समापण कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.
उदा :
- त्याचा पेरू खाऊन झाला.
- रामाची गोष्ट सांगून झाली.
4. शक्य कर्मणी प्रयोग :
- भाषेमध्ये कर्मणी प्रयोगातील वाक्याच्या क्रियापदाचा अर्थ कर्त्यामध्ये ती क्रिया करण्याची शक्यता असल्यासारखा होतो किंवा दिसतो तेव्हा त्या प्रयोगास शक्य कर्मणी प्रयोग असे संबोधले जाते.
उदा :
- आई कडून काम करविते.
- बाबांकडून जिना चढविता.
5. प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग :
- जेंव्हा एखाद्या कर्मणी प्रयोगाच्या वाक्यामध्ये कर्ता हा प्रथम मानला जातो तेव्हा निर्माण होणाऱ्या प्रयोगास प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.
उदा :
- त्याने काम केले.
- तिने पत्र लिहिले.
3. भावे प्रयोग :
- मराठी भाषेमध्ये जेव्हा वाक्यातील कर्त्याच्या किंवा कर्माच्या लिंग किंवा वचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हटले जाते.
उदा :
- रामने बैलाला पकडले.
- सिताने मुलांना मारले.
भावे प्रयोगाचे तीन उपप्रकर पडतात.
- सकर्मक भावे प्रयोग
- अकर्मक भावे प्रयोग
- अक्तुक भावे प्रयोग
अ) अकर्मक भावे प्रयोग :
- ज्या भावे प्रयोगात कर्म नसते. तो अकर्मक भावे प्रयोग. त्याने उठावे. कर्ता तृतीयेत आहे.
उदा :
- शेतावर जाण्यास त्याला उजाडले. ‘त्याला‘ हा कर्ता चतुर्थीत आहे.
ब) सकर्मक भावे :
- ज्या भावे प्रयोगात कर्म असते, त्यास सकर्मक भावेप्रयोग असे म्हणतात.
उदा :
- शिपायाने चोरास पकडले.
- शिपायांनी चोरांना पकडले.
- क्रियापद ‘पकडले‘ स्वतंत्र. कर्म-चोरास, चोरांना (द्वितीयेत).
3. अकर्तुक भावे प्रयोग :
- भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्ता आलेला नसेल तेव्हा त्यास अकर्तक भावे प्रयोग असे म्हणतात.
उदा :
- आता उजाडले.
- शांत बसावे.
- आज सारखे उकडते.
भाषेचे प्रयोग व प्रकार : रूपांतरण करणे –
1. कर्तरी प्रयोगाचे कर्मणी प्रयोगात रूपांतर
- कर्तरी – कर्मणी
- गाय गवत खाते. – गाईने गवत खाल्ले.
- सलोख अभ्यास करतो. – सलोखने अभ्यास केला.
2. कर्मणी प्रयोगाचे कर्तरी प्रयोगात रूपांतर
- कर्मणी – कर्तरी
- शितलने कविता लिहिली. – शितल कविता लिहिते.
- संदीपने चित्र काढले. – संदीप चित्र काढतो.
नक्की वाचा : भाषेचे अलंकार
Nice work