विरामचिन्हे व त्याचे प्रकार | Punctuation in Marathi

विरामचिन्हे व त्याचे प्रकार | Viramchinhe

स्पर्धा परीक्षेचा अभ्यास करताना मराठी भाषेतील विरामचिन्हे व त्याचे प्रकार यांचा अभ्यास करण्यापूर्वी विरामचिन्हे म्हणजे नेमके काय ? ते समजून हे समजून घेणे महत्वाचे आहे. विरामचिन्हे हा शब्द विराम + चिन्ह = विरामचिन्हे असा तयार झाला आहे. यामध्ये शब्दामधील विराम म्हणजे  ‘थांबणे‘ व चिन्हे म्हणजे ‘खुणा‘ असा त्याचा अर्थ होतो.

विरामचिन्हे व त्याचे प्रकार :

1. पूर्ण विराम [ . ]   
2. अर्धविराम [ ; ]
3. स्वल्पविराम [ , ]
4. अपूर्ण विराम [ : ] 
5. प्रश्नचिन्ह [ ? ]
6. उद्गारचिन्ह [ ! ]
7. अवतरण चिन्हे [ ‘ ‘ ] [ ” ” ]
8. संयोग चिन्ह [ – ]
9. अपसारण चिन्ह [ – ]
10. लोप चिन्ह [ … ] 
11. दंड [ | ] 

१) पूर्ण विराम [ . ]

भाषेमध्ये जेथे एखादा विचार पूर्ण प्रकट झालेला दिसतो व बोलताना तसे दर्शविण्यासाठी आपण तेथे पूर्ण थांबतो. थांबण्याची खूण म्हणून (.) असे चिन्ह वापरले जाते त्याला पूर्ण विराम म्हणतात.

• अ) एखादे वाक्य पूर्ण झाले हे दाखवण्यासाठी वाक्याच्या शेवटी पूर्णविराम वापरतात.

1. पक्षी झाडावर बसला .
2. मला आई आवडते.
3. तो घरी गेला.
4. संगीताने फूले आणली .

• ब) एखाद्या नावामधील आद्याक्षरे किंवा संक्षिप्त रुपाच्या शेवटी पूर्णविराम वापरले जातात.

1. वि.द.सावरकर (विनायक दामोदर सावरकर)

२) अर्धविराम ( ; )

1. त्याने खूप प्रयत्न केला ; परंतु शर्यत हरला.
2. ढग खूप गर्जत होते; पण पाऊस मात्र आला नाही.
3. हे काम अवघड होते; पण गोविंदा कल्पक होता.

 ३) स्वल्पविराम ( , )

1. राजूने बाजारातून केळी, द्राक्षे, अंजीर, कलिंगड ही फळे आणली.
2. अनिलला मराठी , गणित, विज्ञान हे विषय आवडतात.
3. शिकारी पुन्हा गेला , जाळे पसरवले आणि बाजूला जाऊन बसला.
4. महाराज , मला माफ करा.

४) अपूर्ण विराम [ : ]

1. मुख्य ऋतू तीन आहेत : उन्हाळा, पावसाळा, हिवाळा.
2. पुढील पर्याय क्रमांक चौकटीत लिहा : 4, 6, 8, 10.

५) प्रश्न चिन्ह ( ? ) 

1. तुमच्या हातात काय आहे ?
2. तुझे नाव काय आहे ?

६) उद्गारवाचक चिन्ह ( ! ) 

1. अरे बापरे ! केवढा मोठा साप हा !
2. ओहोहो ! किती मोठी जखम आहे हि !

७) अवतरण चिन्ह ( ” ) ( ‘ ) 

• अ) एकेरी अवतरण चिन्ह ( ” )

1. ‘ ययाति ‘ हे पुस्तक वि.स.खांडेकर यांनी लिहले आहे.
2. दौलताबादचे जुने नाव ‘ देवगिरी‘ असे होते.

• ब) दुहेरी अवतरण चिन्ह ( ” ” )

1. बिरबल म्हणाला, ” तुमचे नाव काय आहे ? “

८) संयोग चिन्ह ( – )

• अ) दोन शब्द जोडताना वापरतात.

1. हरि-हर, राम-कृष्ण, गंगा-यमुना, विद्यार्थी-भांडार

• ब) ओळीच्या शेवटी शब्द अपुरा राहिल्यास

1. शिवाजी महाराजांचा जन्म शिव – नेरी किल्ल्यावर झाला.

९) अपसारण चिन्ह किंवा स्पष्टीकरण चिन्ह ( – ) 

1. मीनल आज एक चित्र काढणार होती. पण ……?

 १०) लोप चिन्ह ( … ) 

1. मला हे पहायचं होतं, पण…
2. आई…मला…शंभर रुपये…

११) दंड ( एकेरी दंड | ), ( दुहेरी दंड || )

1. देह देवाचे मंदिर | आत आत्मा परमेश्वर ।।
2. जे का रंजले गांजले । त्यांसि म्हणे जो आपुले ||

विरामचिन्हे व त्याचे प्रकार महत्वाची माहिती :

• तारीख – महिना – वर्ष दाखविण्यासाठी विग्रह चिन्ह वापरतात. उदा : दिनांक ७-५-२०२० रोजी.
• शब्दाच्या संक्षिप्त रूपासमोर (०) हे चिन्ह वापरतात. उदा : डाॅक्टरसाठी डाॅ०, प्राध्यापक साठी प्रा०
• जुन्या काळी संक्षिप्त रूप लिहून दाखविण्यासाठी जास्तीचा काना वापरीत असत. उदा : ‘रावसाहेब’साठी रावसोा. अजूनही कॊल्हापूरसारख्या काही जिल्ह्यांत रावसाहेबसाठी रावसोा, अप्पासाहेबसाठी अप्पासोा, तात्यासाहेबसाठी तात्यासोा असेच लिहितात.
• मराठी व्याकरणामध्ये काही ठिकाणी ‘किंवा’ या शब्दाऐवजी (/) वापरतात. उदा : प्रगती पुस्तकावर वडील/पालक यांची सही आणावी.
• विराम चिन्हांखेरीज छापलेल्या मजकुरात काही ‘छपाई’ चिन्हे आढळतात; उदा : 
• ‘एकेरी खंजीर’ नावाचे चिन्ह (†) मजकुरातल्या एखाद्या शब्दाचे किंवा वाक्याचे स्पष्टीकरण जेव्हा पानाच्या तळाशी देतात, तेव्हा त्या शब्दालागून वापरतात. याच कारणासाठी दुहेरी खंजीर (‡), तारा (*), (¶ – पिलक्रो=परिच्छेद चिन्ह) यांचाही उपयोग करतात.
• वगैरे, वगैरे

सारांश | Conclusion :

मराठी व्याकरणामध्ये आणि रोजच्या जीवनामध्ये नेहमी वापरले जाणारे त्याचबरोबर सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी अत्यंत उपयुक्त असे विरामचिन्हे व त्याचे प्रकार आपण आज या लेखामध्ये अभ्यासले आहेत. विरामचिन्हांचा वापर केल्याशिवाय तुमचे वाक्य शुद्धलेखनाच्या दृष्टीकोनातून पूर्ण होऊच शकत नाही त्यामुळे सर्व विरामचिन्हे व त्याचे प्रकार यांचा अभ्यास हा अनिवार्य ठरतो.

– नक्की वाचा –